LEIDEN – De ananas. Op 11 juni 1496 vaart de vloot van de Italiaanse ontdekkingsreiziger Christoffel Columbus de Spaanse havenstad Cádiz binnen. Aan boord van één van de schepen bevindt zich het laatste eetbare exemplaar van een bijzondere tropenvrucht, verzameld op het Caribische eiland Guadeloupe.
Ananas
Door Norbert Peeters
Hortus botanicus Leiden
Met haastige spoed wordt de vrucht naar het hof gebracht als geschenk aan de Spaanse koning Ferdinand II van Aragon (1452-1516). Volgens de overlevering is de koning in één keer verkocht, de smaak overtreft die van alle andere vruchten. Dit zou het begin zijn van de ananasrage: de exotische vrucht krijgt het predicaat koninklijk en geniet een immense populariteit in het Westen.
Prinses onder de vruchten
De lofbetuigingen aan de Nieuw Wereldse vrucht liegen er niet om. De Engelse ontdekkingsreiziger Sir Walter Raleigh (1554-1618) noemt het ‘de prinses onder de vruchten’ en de Nederlandse medicus en botanicus Jacob Bontius (1592-1631) schrijft dat er geen nobeler stuk fruit is dan de ananas.
Vanwege het voorkomen van de vrucht noemt Columbus haar piña, naar het Spaanse woord voor ‘dennenappel’ (cono de pino). Van dit woord is het Engelse pineapple afgeleid. Ook in Nederland is ‘pijnappel’ lange tijd een gangbare naam voor de vrucht. Inmiddels is deze naam in onbruik geraakt en vervangen door de naam ‘ananas’.
Nanas of ananas is de naam die het inheemse Tupi volk in Brazilië gebruikt om de vrucht aan te duiden, en betekent ‘uitstekend fruit’. Vreemd genoeg draagt de vrucht inmiddels deze naam dankzij Rumphius. Hoewel hij aan de andere kant van de wereld de Oost-Indische flora bestudeert, bevat zijn Kruidboek ook een lemma over de ananasvrucht. Hierin geeft hij de plantensoort de naam Anassa domestica. In 1917 is op basis van Rumphius’ beschrijving de officiële naam verandert van Bromelia comosa naar Ananas comosus.
Eenvoudig te stekken
Hoe is het mogelijk dat de ananas zijn kruin opsteekt in Rumphius’ Kruidboek? Hoewel de Europese ananasteelt moest wachten op de introductie van verwarmde kassen, wordt de ananas snel na de ontdekking naar tal van warme gebieden vervoerd om aldaar verbouwd te worden. Het feit dat de plant eenvoudig te stekken is, draagt bij aan de snelle verspreiding van dit cultuurgewas.
Ook Rumphius maakt hier een toespeling op wanneer hij een bijzondere eigenschap van de vrucht beschrijft. De meeste vruchten zijn voorzien van een naveltje, zoals appels, sinaasappels en pruimen. Maar de ananas is uitzonderlijk omdat deze een kroon (eindknop) draagt, wat eigenlijk een ‘kleene plante’ is. Snij je de kroon af en pot je deze, dan groeit hieruit een nieuwe plant. Dankzij het eenvoudige stekken van de ananas raakt deze wijdverspreid.
Sterker nog, de ananas is al zo wijdverspreid in de tijd van Rumphius dat hij twijfelt of de vrucht wel uitheems is. Hoewel hij weet dat Brazilië en de Caribische Eilanden de eerste plaatsen zijn waar de vruchten zijn geobserveerd, gelooft hij niet dat de ananas is overgebracht uit Amerika naar de Oost. Op vrijwel elk eiland in de Maleise archipel groeit de ananas als vruchtgewas. Rumphius ontdekt zelfs verwilderde exemplaren op Celebes (Sulawesi).
Abortusmiddel
Hoewel de ananas wel degelijk uitheems is, raakt de plant in rap tempo verspreid en wortelt hij zich al snel in de lokale cultuur. Zo beschrijft Rumphius dat er vezels worden gewonnen uit de bladeren voor kledingproductie. Ook kent de plant enkele medicinale toepassingen. Het sap van een onrijpe ananas heeft een bijtende werking. Door dit in een kleine dosis toe te dienen bij kinderen, zorgt de ‘Corrosive kragt’ ervoor dat het ‘buikwormen doodbyt en uitjaagt’.
In omfloerste bewoordingen beschrijft Rumphius zelfs dat vrouwen bij een ongewilde zwangerschap de onrijpe ananas nuttigen als abortusmiddel. Inmiddels is bekend dat een ananas het eiwit-verterende enzym bromelaïne bevat.
Bestuiving
In zijn Kruidboek beschrijft Rumphius de ananas als één van ‘de edelste vruchten in Indiën’, die groeit aan een ‘leelyke en onaanzienlyke struyk’. Een ananasplant bestaat uit een rozet van lange slanke getande bladeren. Te midden van de rozet groeit een bloeikolf met tientallen kleine roze bloemen, die in Midden- en Zuid-Amerika worden bestoven door kolibries. De ananas die wij nuttigen is echter niet het product van bestuiving, anders zouden er zaden in de ananasschijven zitten. Gelukkig groeit de vrucht ook zonder bestuiving. Elk bloempje vormt daarbij een eigen vrucht, die uiteindelijk samengroeien. De ananas is dus een samengestelde vrucht, waarbij elke schub één vruchtje voorstelt.
Georg Everhard Rumphius (1627-1702) was een Duits militair, architect, geograaf en koopman. Hij geniet vooral faam voor zijn werk als botanicus faam. Hij verbleef 49 jaar op Ambon en is de auteur van Het Amboinsche kruidboek.
Norbert Peeters is filosoof, archeoloog en schrijver. In 2016 werd zijn boek Botanische Revolutie, de plantenleer van Darwin genomineerd voor de Jan Wolkers-prijs.
GroenVandaag en Hortus botanicus Leiden hebben in 2017 een exclusieve samenwerking. Hortus Leiden zal een vaste rubriek op GroenVandaag verzorgen, waarin wetenswaardigheden over bloemen & planten uit Azië centraal staan. Dit in het kader van de tentoonstelling die dit jaar in Hortus botanicus Leiden te zien is. De gekroonde vrucht is de dertiende aflevering.Lees hier alle artikelen over Kroonjuwelen uit Azië.
Foto’s: Hortus botanicus Leiden.
