LEIDEN – Het verhaal achter de Susanna-orchidee behoort tot de meest aangrijpende uit de plantkunde. Zaterdagavond 17 februari 1674 viert het eiland Ambon het Chinees nieuwjaar. De vrouw en dochter van Rumphius worden uitgenodigd om in de Chinese buurt een bijzonder schouwspel bij te wonen. Talloze lampions verlichten de straten en een optocht van grote rijstpapieren paarden werpt lange schaduwen op de muur.
Door Norbert Peeters
Hortus botanicus Leiden
Natuurramp
Als Rumphius zich tijdens zijn avondwandeling samen met een bediende tussen het feestgedruis begeeft, proberen zijn vrouw en dochter hem over te halen de schimmenspelen bij te wonen. Maar het mag niet baten. Inmiddels is er vier jaar verstreken sinds Rumphius volledig blind raakte en hij besluit zich vroeg terug te trekken. Die avond klaart de lucht op en werpt de maneschijn een wit licht op de daken.
Rumphius schrikt op als de klokkentoren van fort Victoria uit zichzelf begint te beieren. Plots lijkt het eiland tot leven te komen. Hevige aardschokken gevolgd door vernietigende tsunami’s teisteren Ambon en de nabijgelegen eilanden. Het wassende water sleept prauwen ver landinwaarts en op sommige plekken scheurt de aarde open.
Rumphius is een blinde getuige van de grootste natuurramp in de Indische archipel van de zeventiende eeuw. Hij besluit een uitvoerige verhandeling te schrijven getiteld Waerachtig Verhael van de Schrickelijke Aerdbevinge (1675). Hierin beschrijft hij in koele bewoordingen hoe de aardbeving meer dan tweeduizend slachtoffers opeist, waaronder ook zijn vrouw en jongste dochter.
‘Erbermelijck’
De hevige aardschokken leggen de Chinese woonwijk in puin. Met haastige spoed keert Rumphius samen met een bediende terug naar de wijk om zijn vrouw en dochter te zoeken. Maar tevergeefs. Zodra hij aankomt hoort hij het noodlottige nieuws. In een ontsnappingspoging raakten zowel zijn vrouw als dochter bedolven onder een voorgevel.
Rumphius valt op zijn knieën op de plek waar hun levenloze lichamen zijn geborgen. In het officiële register van Fort Victoria is een trieste mededeling over Rumphius’ verdriet bewaard gebleven: ‘Erbermelyck was het, dien man by deze zyne lycken te zien zitten, alsmede aen te hooren zyne weeklacht, beyde op dit toeval ende zyne blindheid gepast.’
Orchidee Flos Susanna
Ondanks alle tegenspoed blijft Rumphius met Jobsgeduld verder werken aan zijn Kruidboek. Hierin neemt hij ook een eerbetoon op aan zijn vrouw; door een prachtig rouwsieraad te kiezen om haar leven te eren. Hij vernoemt een zeldzame orchidee uit de wouden van Ambon naar haar: Flos Susanna, de Susanna-orchidee. Daarbij schrijft hij ‘…ter nagedachteniss van die geene, die by haar leven mijn eerste Gezelinne en Behulpe in ’t opzoeken van kruiden en planten is geweest, ook de eerstemaal my deze bloem getoond heeft.’
Susanna was zijn steun en toeverlaat, vooral toen zijn zicht steeds verder achteruit ging. De orchideebloem vond Susanna in het gebergte van Leytimor ten oosten van Fort Victoria. Het betreft een relatief kleine orchideeënsoort die hoofdzakelijk bestaat uit een met bladeren omgeven steel waaruit vier tot vijf hagelwitte bloemen voortkomen. De onderlip van deze bijzondere bloem heeft iets weg van een vogel met gespreide vleugels: ‘zyn in veele stralen gesneeden, als of zy franjen hadden.’
Orchidee Flos Susanna
Orchidee Flos Susanna
Kruidenkennis
Naast Susanna’s hulp bij het verzamelen van planten, verkrijgt Rumphius via haar ook geheime kruidenkennis. Voor medische hulp gaven inlanders vaak voorrang aan de eeuwenoude medische kennis van een lokale geneeskundige of doekoen (dukun), boven een Westerse arts of chirurg. Deze genezers waren meestal kruidenvrouwen die hun kennis van geneeskrachtige kruiden strikt geheim hielden.
Waarschijnlijk kon Rumphius via Susanna kennis nemen van deze occulte praktijken. Zo beschrijft Rumphius verschillende geneeskrachtige kruiden die in het geheim aan vrouwen werden voorgeschreven. Het gaat hier om planten voor intieme hygiëne, het bespoedigen van een bevalling en zelfs kruiden die als abortivum diende. Dankzij Susanna is Rumphius’ Kruidboek een unieke bron voor etnobotanische kennis. En Rumphius’ eerbetoon aan deze bijzondere vrouw is gelukkig ook bewaard gebleven in de nieuwe benaming van de Susanna-orchidee: Pecteilis susannae.
Georg Everhard Rumphius (1627-1702) was een Duits militair, architect, geograaf en koopman. Hij geniet vooral faam voor zijn werk als botanicus faam. Hij verbleef 49 jaar op Ambon en is de auteur van Het Amboinsche kruidboek.
Norbert Peeters is filosoof, archeoloog en schrijver. In 2016 werd zijn boek Botanische Revolutie, de plantenleer van Darwin genomineerd voor de Jan Wolkers-prijs.
GroenVandaag en Hortus botanicus Leiden hebben in 2017 een exclusieve samenwerking. Hortus Leiden zal een vaste rubriek op GroenVandaag verzorgen, waarin wetenswaardigheden over bloemen & planten uit Azië centraal staan. Dit in het kader van de tentoonstelling die dit jaar in Hortus botanicus Leiden te zien is. De Susanna-orchidee is de vijfde aflevering.Zie ook deze artikelen over de kroonjuwelen van Azië.
[Foto’s: Hortus botanicus Leiden]
