LEIDEN – De kruidnagel. De Molukken, een klein eilandenrijk gelegen tussen Celebes en Papoea-Nieuw-Guinea, zijn een ware aromatische goudmijn. Het is eigenlijk bizar om te bedenken dat de kostbaarste specerijen zich concentreren op deze kleine archipel. Rumphius stelt zichzelf in zijn Amboinsche Kruidboek de vraag waarom dit zo is. Zijn antwoord toont een vreemd doch mooi staaltje religieuze beeldspraak.
Kruidnagel
Door Norbert Peeters
Hortus botanicus Leiden
God schept er volgens Rumphius behagen in om ‘glinsterende gesteente, ’t roode metaal, en andere kleinodien in de diepe ingewanden des aardtryks te verbergen’. Op die manier maant God de mens tot noeste arbeid om deze rijkdom op te delven uit de krochten van de aarde. Welnu, op vergelijkbare wijze heeft de Schepper een eilandengroep ‘in den alderuittersten hoek des Oosterschen Oceaans’ beplant met de meest precieuze specerijen. Om deze plantaardige parels te bemachtigen moet de Europeaan een levensgevaarlijke zeereis maken naar de Oost.
Goudkoorts
De ‘schoonste, cierlykste, als mede kostelyke’ onder hen is de kruidnagelboom (Syzygium aromaticum), een met dik loof bezette, groenblijvende boom. Ambonezen noemen de kruidnagels die afkomstig zijn van deze boom ‘gouden vruchten’. In werkelijkheid gaat het om ongeopende bloemknoppen die in trossen aan de uiteindes van de takken groeien. Zodra deze knoppen van ‘ligtgroen’ naar ‘bloedrood’ verschieten, worden ze massaal geplukt en op doeken te drogen gelegd in de tropenzon. Niettemin is de Ambonese benaming zeer treffend. In hun obsessie voor deze kruiden leken de koloniale machten eeuwenlang bevangen door goudkoorts.
Koloniale macht
Rumphius leeft in de hoogtijdagen van de gold rush op de kruidnagel. Hoewel de kruidnagelboom behoort tot een soortenrijk plantengeslacht uit de mirtefamilie (Myrtaceae), waarvan het plantenkleed zich uitstrekt van Afrika tot Australië, groeit de economisch interessante soort enkel op de Noord-Molukken (o.a. Ternate en Tidore).
Eric Beekman beschreef in zijn boek Paradijzen van weleer (1998) dat Rumphius’ aankomst in Indonesië samenvalt met een verandering in de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). In het midden van de zeventiende eeuw verandert de compagnie van een handelsorganisatie in een koloniale macht. Een voorname drijfveer achter deze kentering is het veilig stellen van de teelt en handel in kruidnagel.
Aan admiraal Arnold de Vlamingh van Outshoorn (1618-1662) kwam de taak toe een einde te maken aan de voortdurende revoltes van inlandse volken en conflicten met andere koloniale mogendheden in dit gebied.
Afgrijselijk geweld
Met zijn armada van oorlogsprauwen poogt de de Vlamingh van Outshoorn de illegale teelt en smokkel in kruidnagel een halt toe te roepen. Op zogeheten hongi-tochten (‘hongi’ is een Ternataans woord voor oorlogsvloot) patrouilleren zijn manschappen voortdurend de kusten van de Molukken. Daarbij dwingen zij de naleving van het handelsmonopolie af met afgrijselijk geweld.
Elke vorm van verzet wordt bloedig neergeslagen en elke overtreding in de kiem gesmoord. Hierbij worden hele dorpen met bijhorende plantages weggevaagd en de dorpelingen uitgeroeid of gedwongen tot slavernij.
Uiteindelijk besluit de VOC de kruidnagelteelt en masse te verplaatsen naar het goed te verdedigen Ambon en enkele omliggende eilanden. Dit is de laatste nagel in de doodkist van de Noord-Molukse kruidnagelcultuur, waarbij het bijvoorbeeld een vast gebruik was om bij de geboorte van een kind een nagelboom te planten, die gedurende het leven dienst doet als groene graadmeter voor de leeftijd van het kind.
Voor de westerling
Hoewel Rumphius zich slechts kort in het strijdgewoel mengt, toont hij weinig wroeging met het wrede optreden van de VOC. Het is zeer bevreemdend om te lezen hoe hij het verblijf van de koloniale mogendheden in de Molukken tracht te verbloemen. Sterker nog, hij beschouwt het als vanzelfsprekend dat de Europeaan koers zet naar de Oost: ‘Want het schynt, dat den Schepper der natuur eygentlyk die geschapen heeft, niet zoo zeer voor deze wilde Inwoonders, als voor de Europische en noorder werelt.’
Kruidnagel is enkel kostbaar in de ogen van de Europeaan. Voor de inlander is deze specerij kruidig klatergoud dat geen plaats kent in de keuken. Met religieuze zekerheid leidt Rumphius hieruit af dat kruidnagel speciaal door God geschapen is voor de westerling.
Krètèksigaretten
Vervolgens vermeldt Rumphius terloops dat inlanders kruidnagel mengen met tabak als rookwaar. Dit gebruik is vandaag de dag nog steeds enorm populair onder de Indische bevolking. Tegenwoordig spreek je van zogeheten krètèksigaretten. De naam krètèk is een onomatopee: het beschrijft het knetterende geluid dat de sigaret maakt bij ontbranding (veroorzaakt door de eugenol olie in de kruidnagel).
Vreemd genoeg wordt de uitvinding van de kruidnagelsigaret (rokok cengkeh) toegeschreven aan de Javaan Haji Jamahri, die tegen het einde van de negentiende eeuw de eerste zogeheten krètèk-strootjes zou rollen. Bij Rumphius vinden we een belangrijke aanwijzing dat het roken van kruidnageltabak een veel ouder gebruik is onder de lokale bevolking van Indonesië. Zo biedt het Kruidboek ondanks zijn eigentijdse en soms absurde beweringen ook een uniek venster op het leven van de inlandse bevolking.
Georg Everhard Rumphius (1627-1702) was een Duits militair, architect, geograaf en koopman. Hij geniet vooral faam voor zijn werk als botanicus faam. Hij verbleef 49 jaar op Ambon en is de auteur van Het Amboinsche kruidboek.
Norbert Peeters is filosoof, archeoloog en schrijver. In 2016 werd zijn boek Botanische Revolutie, de plantenleer van Darwin genomineerd voor de Jan Wolkers-prijs.
GroenVandaag en Hortus botanicus Leiden hebben in 2017 een exclusieve samenwerking. Hortus Leiden zal een vaste rubriek op GroenVandaag verzorgen, waarin wetenswaardigheden over bloemen & planten uit Azië centraal staan. Dit in het kader van de tentoonstelling die dit jaar in Hortus botanicus Leiden te zien is. De kruidnagel is de tiende aflevering.Lees hier meer artikelen over kroonjuwelen in Azië.
Foto’s: Hortus botanicus Leiden.
Intro-foto: rgb stock.
